Według konstytucji Apostolskiej Indulgentiarum doctrina wydanej przez papieża Pawła VI w roku 1967 Odpust jest to darowanie przed Bogiem kary doczesnej za grzechy, zgładzone już co do winy.

Dostępuje go chrześcijanin odpowiednio usposobiony i pod pewnymi, określonymi warunkami, za pośrednictwem Kościoła, który jako szafarz owoców odkupienia rozdaje i prawomocnie przydziela zadośćuczynienie ze skarbca Chrystusa i świętych. Do konstytucji odwołują się zarówno Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 roku (kan 992-997) jak i Katechizm Kościoła Katolickiego (1471-1479).

Istota odpustu

Aby zrozumieć naukę leżącą u podstaw praktyki odpustów, należy przede wszystkim uprzytomnić sobie jasno, że grzech pociąga za sobą dwojaki skutek. Po pierwsze: prowadzi do całkowitego lub częściowego zerwania wspólnoty z Bogiem, zerwanie z Nim przyjaźni (mówi się o winie grzechowej). Konsekwencją winy grzechu śmiertelnego jest utrata życia wiecznego (kara wieczna). Po drugie: prowadzi do zburzenia wewnętrznego ładu, zgodnego z wolą Stwórcy i zakłóca relacje ze wspólnotą ludzką (pociąga za sobą kary doczesne). Innymi słowy: człowiek popełniając grzech, zaciąga winę oraz karę. Z grzechu śmiertelnego wynika kara wieczna, za grzech powszedni - doczesna, ograniczona w czasie. Bóg, Ojciec miłosierdzia, daruje człowiekowi winę oraz karę wieczną w godnie przeżytym sakramencie pokuty i pojednania. Pozostaje jednak kara doczesna, rozumiana jako wieloraka rana zadana człowiekowi przez grzech. Jej odpokutowanie dokonuje się albo na tym świecie przez formy zadośćuczynienia (dzieła pokutne, znoszenie cierpień, trudów życia, dobre uczynki) lub po śmierci przez karę oczyszczającą w czyśćcu.

W przestrzeni uwalniania się człowieka z tego, co nazywamy "karą doczesną", wpisuje się odpust, przez który zostaje skruszonemu grzesznikowi darowana owa kara doczesna za grzechy, zgładzone już co do winy w akcie sakramentalnym. Kościół pragnie wspomóc człowieka i proponuje mu darowanie kary doczesnej poprzez zyskanie odpustu. Odpusty mogą być udzielane żywym lub zmarłym.

Darowanie kar może być całkowite (odpust zupełny) - darowanie wszystkich kar doczesnych, człowiek unika kar czyśćcowych; lub darowanie częściowe (odpust cząstkowy). Kiedy owo zmaganie się o darowanie kary doczesnej nie zostanie zakończone w ramach życia doczesnego, istnieje możliwość dopełnienia pokuty człowieka po śmierci (katolicka nauka o czyśćcu). Kościół przez modlitwę za zmarłych wskazuje na realną możliwość pomocy w procesie darowania kary (była to myśl święta i pobożna - 2 Mch 12,38-45). Odpusty za zmarłych są udzielane przez Kościół na sposób wstawiennictwa (per modum suffragii). Kościół ofiarowuje Bogu zadośćuczynienie ze wspólnego skarbca i prosi Boga, aby raczył je policzyć na korzyść danej zmarłej osoby.

Paweł VI wyjaśnia, wracamy do Konstytucji apostolskiej Indulgentiarum doctrina, że praktykę udzielania odpustów wprowadziło przeświadczenie istniejące w Kościele, że pasterze Pańskiej owczarni mogą uwolnić poszczególnych wiernych od pozostałości po grzechach przez przydział zasług Chrystusa i Świętych. Mówi się o duchowym skarbcu Kościoła, który nie jest zbiorem dóbr, gromadzonych przez wieki na kształt materialnych bogactw, lecz nieskończoną i niewyczerpaną wartością, jaką mają u Boga zadośćuczynienia i zasługi Chrystusa Pana (Indulgentiarum, 5). Ów skarbiec, to sam Jezus Chrystus Odkupiciel.

Praktyka odpustowa w dziejach Kościoła z racji niewłaściwego rozumienia i czasami nadużyć spowodowała, że odpust kojarzy się u wiernych z pewną "amnestią", czy z czymś magicznym, gdzie człowiek bez większego wysiłku otrzymuje darowanie wszystkich kar doczesnych, włącznie z czyśćcem. Kościół pragnie być blisko człowieka i dlatego poprzez praktykę odpustów pozwala mu pomnażać dobro duchowe, doskonalić miłość, wynagradzać Bogu za popełnione zło, zyskiwać darowanie kary doczesnej należnej za grzech, odpuszczony już co do winy w sakramencie pojednania.

Warunki odpustów

Do uzyskania odpustu zupełnego konieczną jest rzeczą nie tylko dokładne wykonanie czynności zapewniającej taki odpust, ale również spełnienie trzech dalszych warunków: spowiedź św., Komunia św., modlitwa w intencji Ojca świętego, np. "Ojcze nasz", "Zdrowaś Maryjo", czy inna. Ponadto człowiek musi wyzbyć się przywiązania do jakiegokolwiek grzechu, nawet lekkiego, bo w przeciwnym wypadku odpust będzie tylko cząstkowy (można to uczynić odmawiając np. spowiedź powszechną bądź akt żalu).

Do uzyskania odpustu cząstkowego wystarczy, jeśli wierny ze skruszonym sercem wykona jakąś czynność obdarzoną odpustem cząstkowym. Odpusty można zyskiwać w swojej intencji, albo ofiarować za innych, ale tylko za zmarłych.

Z odpustami wiążą się te modlitwy i czynności, którymi wierni nie tylko mogą lepiej zadośćuczynić za zaciągnięte u Boga długi, ale również mogą w dzisiejszych warunkach pobudzić się do gorętszej miłości Boga. Oto niektóre modlitwy i czynności zapewniające odpust zupełny, jaki można uzyskać w każdym dniu przez cały rok:

- za odprawienie przez pół godziny adoracji Najświętszego Sakramentu;
- za pobożne czytanie Pisma świętego przez pół godziny z należnym szacunkiem dla słowa Bożego, traktowane jako czytanie duchowe;
- za odprawienie Drogi Krzyżowej w miejscu, gdzie została prawnie założona;
- za odmówienie cząstki różańca w kościele, w publicznej kaplicy, czy też wspólnie w rodzinie. Cząstkę różańca należy odmówić bez przerwy między dziesiątkami. Do tego trzeba dołączyć krótkie rozważanie poszczególnych tajemnic, a przy publicznym odmawianiu trzeba zapowiadać tajemnice.
Inne odpusty zupełne można zyskiwać tylko w oznaczone dni, np.:
- za nawiedzenie kościoła w Dniu Zadusznym i modlitwę: "Ojcze nasz" i "Wierzę w Boga", albo inne wyznanie wiary;
- za pobożne nawiedzenie cmentarza od l do 8 listopada (oktawa uroczystości Wszystkich Świętych) i modlitwę za zmarłych w każdym z tych dni;
- za pobożne odmówienie aktu oddania rodzaju ludzkiego Jezusowi Chrystusowi w uroczystość Chrystusa Króla;
- za pobożne odmówienie modlitwy: ?Oto ja, o dobry i najsłodszy Jezu? przed wizerunkiem Pana Jezusa ukrzyżowanego po Komunii św. w każdy piątek Wielkiego Postu;
- za przyjęcie I Komunii św., albo udział w tych ceremoniach;
- za udział w nabożeństwie z okazji wizytacji biskupa w parafii;
- za nawiedzenie kościoła parafialnego w dniu święta tytularnego (tzw. odpust parafialny).

Do odpustów cząstkowych zostały podane trzy zasady:

1. Wierny dostępuje odpustu cząstkowego, jeśli w czasie spełniania swoich obowiązków i w trudach życia wznosi myśl do Boga, dodając jakiś akt strzelisty, chociażby tylko w myśli.
2. Wierny dostępuje odpustu cząstkowego, jeśli powodowany motywem wiary, przyjdzie z pomocą potrzebującym współbraciom, pomagając im osobiście lub korzystając ze swoich dóbr.
3. Wierny dostępuje odpustu cząstkowego, jeśli dla umartwienia się odmówi sobie czegoś przyjemnego.

Ze szczegółowych modlitw i praktyk pobożnych, obdarzonych odpustem cząstkowym, można wyliczyć: uczenie się albo nauczanie innych katechizmu, odmówienie modlitwy "Anioł Pański" albo litanii, zatwierdzonej dla całego Kościoła (obecnie jest ich sześć) itp. Te różne modlitwy, z odmówieniem których związany jest odpust cząstkowy, podają także książeczki do nabożeństwa.